ساز کمانچه ،ساز اصیل ایرانی
کمانچه از جمله سازهای اصیل ایرانی و در رده سازهای زهی آرشه ای قرار میگیرد. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار میگیرد.
کمانچه دارای ۴ سیم می باشد که به موازات یکدیگر در تمام طول ساز امتداد دارد. در ساخت این ساز چوب ، پوست ، فلز ، استخوان به کار رفته است.
طول کمانچه از پایه ی فلزی خود تا صُراطی (قسمت بالایی سرپنجه) در حدود ۷۵ سانتی متر می باشد و نوازنده ساز، آنرا بصورت عمودی در دست چپ گرفته و در حالت نشسته می نوازد و
انگشتهای دست چپ در طول دسته حرکت می کنند و با دست راست آرشه (کمانه) بصورت افقی و در حالت رفت و برگشت، بر روی سیمها کشیده می شود.
تاریخچه :
کمانچه یکی از سازهائیست که در مشرق زمین سابقه تاریخی مفصل دارد و به خصوص در کشورهای مشرق زمین به کار می رفته است. در ایران قبل از اسلام سازی به نام
غژک نظیر آن اکنون در منطقه سیستان و بلوچستان فراوان است
در سیستان غژک دارای سیم های فراوان می باشد حتی عده آنها در بعضی موارد به هدف عدد می رسد که در منطقه افغانستان هم دارای قدمت است ساز کمانچه در
منطقه لرستان هم دارای سابقه تاریخی است.
اصولا در لرستان تمام مردمی که به موسیقی علاقمند هستند حتما دارای کمانچه ای در خانه هستند و در آن منطقه کمانچه سازهای فراوانی وجود دارند که نوع کمانچه آنها
به صورت بلند گو بوده و دهنه آن پوست و قسمت روبروی کاسه طنین پشت باز است و صدای آن خیلی با قدرت از آن خارج می گردد و معمولا مطرب ها از بلندگو استفاده نمی
کنند و حتی در فضای باز هم از آن استفاده نوازندگی می شود.
کتاب موسیقی کبیر
فارابی در کتاب موسیقی کبیر از سازی گفتگو می کند که شبیه غژک است و دارای دو سیم بوده کمان برای به صدا درآوردن آن نداشته نام این ساز رباب است که شعرای
متاخر فارابی از آن یاد کرده اند.
رباب سازی است شبیه طنبور بزرگ شکم و دسته کوتاه و صفحه رویی آن به جای استفاده از چوب که هم اکنون بر روی رباب های فعلی هست از پوست استفاده می کرده
اند بیشتر از پوست آهو استفاده می کرده اند (برهان قاطع) کمانچه در لرستان دارای سه سیم بوده که سیم سوم به صورت مضائف به هم می پیچیدند و در قدیم از سیم های
برق استفاده می شد.
مسعود سعد سلمان در اشعارش از کمانچه یاد می کند و فرخی هم در مورد غژ یا غژک و نزهت اشعاری دارد.
هر روزی یکی دولت و هر روز یکی غژ هر روز یکی نزهت و هر روز یکی تار
نخستین نشانه‌های تاریخی دربارهٔ کمانچه در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی در سده چهارم هجری دیده شده‌است. او در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن، رباب یاد
می‌کند.
کمانچه در دوران صفویه و قاجاریه جزو سازهای اصلی موسیقی ایران بوده‌است. نخستین صدای ضبط شده کمانچه به اوایل قرن بیستم میلادی بر می‌گردد. ساز کمانچه به
همت سازمان میراث فرهنگی در آذر ماه ۱۳۹۶ به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسید
معرفی اجزای ساز کمانچه
کاسه‌ی طنینی
کاسه‌ی طنینی تقریبا کره‌ای شکل و تو خالی است. سطح بالایی آن باز است که روی آن پوست می‌کشند و خرک را روی آن نصب می‌کنند.
پوست
پوست قسمت دهانه از پوست نازک عمل آمده‌ی چهار پایانی مثل آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.
دسته
دسته‌ی ساز مانند لوله‌ای تو پر از چوب است که طول آن تقریبا ۲۵ و قطر آن ۳ سانتی متر است.
خرک
خرک کمانچه از جنس چوب و یا استخوان است که طول آن ۴ و ارتفاعش ۲ سانتی متر است. خرک توسط دو پایه‌ی کوچک خود روی پوست کاسه قرار میگیرد.
سرپنجه
سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب است. سطح رویی آن توخالی است. چهارتا گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته است. در قسمت بالای سر پنجه صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد.
گوشی‌ها
کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که در طرفین سر پنجه قرار گرفته است. قسمت پهن گوشی در دست نوازنده برای کوک کردن به راست و چپ می‌چرخد. قسمت باریک آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم به دور آن پیچیده می‌شود.
شیطانک
استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازه‌ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیمها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها وصل می‌شوند.
سیم گیر
قطعه‌ای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه‌ی کاسه نصب می‌شود و یک سر سیمها به آن بسته می‌شود.
پایه
میله‌ای باریک و فلزی و متحرک به طول ده سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می‌شود و انتهای آن روی پا یا زمین قرار میگیرد.
نوازندگان شاخص عبارتند از:
- کیهان کلهر
- اردشیر کامکار
- سعید فرج‌پوری
- علی‌اکبر شکارچی
- فرج علیپور
- داوود گنجه‌ای
- علی‌رضا حسین‌خانی
- پیرولی کریمی
- همتعلی سالم
- مجتبی میرزاده
- درویش‌رضا منظمی
- هادی منتظری
- سهراب پورناظری
- محمد باجلاوند
سازندگان شاخص
- ابراهیم قنبری‌مهر
- قدرت‌الله کردی