ساز نی به عنوان یک نوع ساز بادی، از ساز های اصیل ایرانی به شمار می رود که دارای آوای بسیار زیبا و عموما حزن انگیز می باشد.در ادامه این مطلب از وبلاگ آموزشگاه موسیقی الهام شما را به طور کامل با این ساز آشنا خواهیم نمود.تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
معرفی ساز نی
نی یا نی هفت بند از سازهای بادی ایرانی است و از دسته سازهای بدون زبانه است. این ساز متشکل از یک لوله استوانه‌ای از جنس نی که سراسر طول آن از ۷ بند و ۶ گره تشکیل شده است. به همین دلیل به این ساز نی ۷ بند نیز گفته می‌شود
عدد ۷ یکی از اعداد مقدس بابلی‌هاست و نزد قدما عدد کامل بوده است. بابلی‌ها به علم نجوم اهمیت بسیار می‌دادند.
علوم آنها با اعقاید دینی آمیخته بود و تصور می‌کردند عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل و آفتاب و ماه از مظاهر خدایانند، و از ۷ روز هفته هر روز را به ستایش یکی از خدایان اختصاص داده بودند.
وسعت صدای این ساز دو اکتاو و نیم است و درانواع آن با کوک‌های متفاوت، فاقد یک تا دو نت است.مانند نی «لا کوک» که فاقد نت "دو"، نی «سل کوک» فاقد نت "سی بمل " و نی «فا کوک» فاقد نت "لا بمل" است. نی از سازهای محلی است و در اکثر نقاط ایران وجود دارد.
ساختار نی
نی هفت‌بند از گیاه نی ساخته می‌شود. برای ساخت این گونه نی آن را طوری برش می دهندکه از سر تا ته آن شامل هفت بند شود و اخیراً بصورت مصنوعی (نی اصلاح شدهٔ مصنوعی) نیز ساخته شده است.
نی هفت‌بند یا به اصطلاح "نی" متشکل از ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت آن است که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر پوشیده می‌شوند.
به طور کلی ای ساز را با جا گرفتن بین دو دندان نیش و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن می‌نوازند، اما اساتیدی همچون جمشید عندلیبی زبان را در بالا می‌گذارند.
سخت‌ترین مورد در سازنی درآوردن صدای آن است در صورتیکه انگشت گذاری آن ساده است. در کل شیوه نی‌نوازی به دو گونه نایب اسدالله و کسایی می باشد.
مشخصات نی
به طور کلی نی سازی است متشکل از یک لوله استوانه ای از جنس «نی» که سراسر طول آن از هفت «بند» و شش «گروه» تشکیل شده است ( به این دلیل این ساز را «نی هفت بند» نیز می گویند).
«نی» به قطرهای متفاوت (از ۵/۱ تا ۳ سانتیمتر) و طولهائی مختلف (حدود ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر) ساخته شده است.
در تمام آنها روی لوله، کمی در قسمت پائین ۵ سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرارگرفته و در یک یا دو انتهای «نی» روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله نئی را پوشانده است و لبه لوله در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندانها قرار گیرد.
این ساز از جمله سازهای بی زبانه است. هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالائی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ باز، خارج می‌شود.
بنابراین باز و بسته شدن سوراخ‌ها توسط انگشتان هر دو دست نوازنده، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت، زیر و بم می‌شود.
این ساز را نمی توان کوک کرد. یعنی مثل سازهای زهی که با پیچاندن گوشی‌ها کوک آن قابل تغییر است، نمی‌توان چنین کاری کرد.
به همین دلیل نمی‌توان نی را با دیگر سازها منطبق کرد و از این رو معمولا نوازنده نی، در نقش تکنواز ظاهر می‌شود. البته این به این معنا نیست که هرگز از صوت نی در همنوازی ارکستر استفاده نمی‌شود.
اگر چه در مواردی بسیار نادر که بخواهند از صوت این ساز در همنوازی ارکستر استفاده کنند، نوازنده ساز ناگزیر تعدادی نی را با کوکها (میدان صدا)ی مختلف فراهم کرده و در دسترس خود می گذارد تا در طی همنوازی یا همراهی صدای خواننده به تناسب موقع از یکی از نی ها استفاده کند.
وسعت صدای نی
وسعت صدای نی حدود ۲ اکتاو و نیم است، ولی میدان صدا یا کوک در سازهای مختلف متفاوت است. اجرای اصوات در اکتاوهای بالاتر به وسیله فشار هوا امکان‌پذیر است.
به عبارت دیگر با دو برابر کردن فشار صداهای حاصله یک اکتاو زیر می شود و باید دانست که هر نی فاقد یکی دو صدا است. نی از دسته سازهای محلی است و تقریباً در تمام ایران معمول است.
توضیح آنکه در حین نواختن ؛ هوا را از بینی به ریه و نیز به «لُپها» داخل کرده، ذخیره می کنند و این هوا را به تدریج به درون لوله می فرستند.
این ساز از دسته سازهای محلی است و تقریبا در تمام نقاط ایران معمول است. نوازندگان محلی با ابتکاری سنتی تا اندازه ای از قطع شدن صدای ساز هنگام تازه کردن نفس جلوگیری می کنند.
تاریخچه ی مختصری از نی :
این ساز کهن‌ترین و قدیمی ترین آلت موسیقی ساخت دست بشر است. نتیجه کاوش‌های به عمل آمده در این زمینه، تاریخ استفاده از گیاه نی را برای ساختن سازهای بادی در ارتفاعات امریکای جنوبی(در کشور پرو) به ده هزار سال قبل باز می‌گرداند.
در ایران نیز نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خود از هزاران سال قبل تصویر «نایی» را در جلسات سماع همراه با دف به تصویر کشیده‌اند.
در ادبیات فارسی نیز نوازنده نی و نایی مورد توجه اکثر شعرای کلاسیک ایران بوده و در اشعار آنها دارای منزلت خاصی می باشد.
نزدیکی تاثیر صدای نی به صدای انسان و کیفیات صوتی این ساز، آن را به صورت نمادی از روح بشر معرفی کرده است.
چنانچه در پنج هزار سال قبل در مصر، این ساز را به همراه جسد نوازنده آن به خاک می سپردند! با این باور که روح نوازنده در ساز او باقی می ماند.
این ساز در موسیقی دراویش ترکیه در استانبول و قونیه دارای اهمیت ویژه‌ای است و صدای آن همواره در مراسم ذکر در تکیه‌ها به گوش می‌رسد.
گیاه نی نسبت به شرایط اقلیمی و خاک نقاط مختلف کره زمین دارای تنوع بسیاری است و به صور مختلف برای ساختن سازهای بادی مورد استفاده بشر قرار گرفته است.
اما بطور کلی هر ساز بادی از دو قسمت اصلی تشکیل شده یکی مولد صدا و دیگری لوله تشدید یا رزنانس.
تفاوت در شکل لوله تشدید انواع نی ها خیلی کم می باشد در صورتی که مولد و نحوه تولید صدا در فرهنگهای مختلف دارای انواع گوناگونی است.
چند تن از نوازندگان نی
نمی‌توان سخن از نی به میان آورد و از بزرگترین نی نواز دوره قاجار (استاد نایب اسد الله اصفهانی) یاد نکرد.
استادی که جمله مشهورش را عاشقان موسیقی ایرانی در خاطر حک می‌کنند: «من نی را از آغل گوسپندان به دربار پادشاهان برده‌ام».
وی با ساز ساده ای که تنها چند سوراخ بیشتر نداشت , تمام اصواتی را که اراده می کرده , از این ساز بیرون می آورده است.
معاصران نایب اسداله اصفهانی او را در فن خود با استادان بزرگی چون سماع حضور و آقا حسین قلی در یک ردیف می دانسته اند .
استاد حسن کسایی
از چهره های معاصر نی نوازی استاد حسن کسایی فرزند سید جواد است. وی که از کودکی علاقه ی زیادی به موسیقی داشت از سن دوازده سالگی شروع به نواختن این ساز کرد و در سن سیزده سالگی به مکتب استاد نوایی رفت .(نوایی از شاگردان نایب اسداله است و دیگر شاگرد نوایی , یاوری می باشد که او هم اصفهانی است).
کسایی در محضر استاد صبا به نواختن ردیف ها پرداخت و با هنر مندانی چون خالقی , مشیر همایون و محجوبی نیز می نواخته است.
وی کنسرت هایی نیز با ادیب خوانساری و اجراهایی با تاج اصفهانی داشته است.کسایی این ساز را در حد عالی می نوازد و هنوز نوازنده ای به قدرت او دیده نشده است . ایشان هم اکنون در اصفهان به سر می برند.
از دیگر اساتید می‌توان مهدی خان نوایی، حسین یاوری، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، محمد موسوی، حسن ناهید، محمد علی کیانی نژاد، بهزاد فروهری و عبدالنقی افشارنیا، حمیدرضا زبردست را نام برد.